.

Σάββατο 1 Μαρτίου 2014

Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ (του Κορνήλιου Καστοριάδη)

   Απόσπασμα σεμιναρίου του Κορνήλιου Καστοριάδη (1η Δεκεμβρίου 1982) στη Σχολή Ανωτάτων Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών του Παρισιού. Δημοσιεύτηκε στον πρώτο τόμο της σειράς Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα (εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2007).

  Θα ήταν επιεικώς γελοίο να ισχυριστεί κάποιος ότι η (καθολική σήμερα) επιστημονική παραδοχή ότι οι (αρχαίοι) έλληνες ανακάλυψαν όλες τις έννοιες, τις οποίες δέχεται -έστω και με τεράστιες διαστρεβλώσεις- ως βασικές του ο νεώτερος κόσμος, έχει εθνικιστικά κίνητρα: αθεΐα και επιστημονικός ορθολογισμός, πατρίδα, δημοκρατία (=απουσία κυβέρνησης, κράτους κ.λπ.), νόμος, ανθρωπισμός, είναι ελληνικές λέξεις που φτιάχτηκαν για να ονοματίσουν ελληνικές ανακαλύψεις. Βέβαια, ακόμα μεγαλύτερη γελοιότητα αποτελεί το γεγονός ότι αυτές οι ανακαλύψεις χρησιμοποιούνται ήδη εθνικιστικά ως εθνικές "πατέντες", από τους σημερινούς τριτοκοσμικούς, που φέρονται ως απόγονοι των αρχαίων ελλήνων (και ειδικά όταν η ιδιότητα του "απογόνου" κραδαίνεται "θεμελιωμένη" σε κάτι τόσο επιδερμικό και ανούσιο όσο η "γονιδιακή", αντί της πολιτισμικής, συνέχεια).
   Σε αυτές τις ανακαλύψεις έρχεται να προστεθεί και αυτή του θανάτου, όπως καταδεικνύει το παρακάτω κείμενο του Κορνήλιου Καστοριάδη. Με την οποία, οι εθνικώς υπερήφανοι "ελληνοχριστιανοί", που κορδώνονται ως απόγονοι των "ειδωλολατρών" αρχαίων ελλήνων, μάλλον δεν θα νιώσουν και τόσο άνετα...
(Οι τονισμοί δικοί μου) 

Θ.Λ.







    Στην καρδιά των ποιημάτων, και ιδίως της Ιλιάδας, υπάρχει η εμπειρία αυτού του αναπόφευκτου δεδομένου που είναι ο θάνατος. Και το δεδομένο αυτό το βρίσκουμε εκεί χωρίς συμβιβασμούς, χωρίς ψευδαισθήσεις, χωρίς ωραιοποίηση. Λέει ο Αχιλλέας στη ραψωδία Ι (πρόκειται για τους στίχους 400-409): τίποτα δεν αξίζει για μένα όσο η ζωή, τίποτα δεν είναι ψυχής αντάξιον. Και προσθέτει: μπορούμε να αποκτήσουμε βόδια και παχουλά αρνιά, να αγοράσουμε τρίποδες και άλογα, η ζωή όμως του ανθρώπου δεν γυρίζει πίσω έτσι και ξεφύγει από την άκρη των δοντιών του. Γνωρίζετε επίσης στην Οδύσσεια την περίφημη συνάντηση μεταξύ Οδυσσέα και Αχιλλέα (Οδ., λ, 467-541) στον Κάτω Κόσμο -για την οποία σας έχω μιλήσει εκατό φορές- όπου ο Οδυσσέας αναφέρεται στη δόξα του Αχιλλέα, που, όπως όλοι οι νεκροί, είναι κι αυτός στον Άδη μια σκιά χωρίς νόον, χωρίς πνεύμα, ούτε αισθήσεις. Γιατί μόνο ο θεϊκός Τειρεσίας, μετά από χαριστική παρέμβαση της Περσεφόνης, κρατά στον Άδη τα λογικά του, τις πνευματικές του ικανότητες. Όλες οι άλλες ψυχές είναι σκιές που πετούν (Οδ., κ, 491-495), που δεν γνωρίζουν τίποτα, που δεν θυμούνται τίποτα, που πρέπει να πιουν αίμα για να είναι σε θέση να αρθρώσουν "αληθινό λόγο" (Οδ., λ, 148-149). Και ο Αχιλλέας αποκρίνεται στον Οδυσσέα: "Μην προσπαθείς να μου γλυκάνεις τον θάνατο, θα προτιμούσα να ήμουν ζωντανός, εργάτης μεροκαματιάρης ενός φτωχού αγρότη, παρά να βασιλεύω ανάμεσα στους νεκρούς". Ιδού η αλήθεια της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στα έπη: υπάρχει σίγουρα επιβίωση, η επιβίωση όμως αυτή είναι ακόμα πιο άθλια και από τον επίγειο βίο. Ακόμα πιο άθλια· αυτή είναι όλη κι όλη η υπόσχεση. Και θα μπορούσα στο σημείο αυτό να θυμίσω και να σχολιάσω κι άλλα χωρία, όπως τα λόγια του Αχιλλέα στον Λυκάονα (Ιλ., Φ, 100-115) στην Ιλιάδα, στη ραψωδία Φ,  όταν τον ικετεύει να μην τον σκοτώσει με αντάλλαγμα υψηλά λύτρα. Ο Αχιλλέας του απαντά ουσιαστικά "Γιατί κλαις έτσι; Ο Πάτροκλος, που ήταν πολύ καλύτερος από σένα, είναι ήδη νεκρός. Και μένα που με βλέπεις έτσι, ωραίο και ψηλό, γιό θεάς, ε, λοιπόν, κι από μένα μια μέρα, την αυγή ή το σούρουπο ή ίσως μες το καταμεσήμερο, ο Άρης θα πάρει όλη τη δύναμη από το κορμί και θα πεθάνω. Πέθανε λοιπόν κι εσύ". Και τον σκοτώνει.
    Αυτή η σύλληψη του θανάτου μπορεί να φανεί παράξενη μέσα στην ίδια της την κοινοτοπία. Διότι μπορείτε κάλλιστα να μου πείτε: μας ταλαιπωρείτε, αυτό είναι πασίγνωστο, κ.λπ. Το ξέρουν όχι μόνο ο Όμηρος και οι Έλληνες, αλλά και ο κόσμος ολόκληρος. Προφανώς πρόκειται για μέγα λάθος. Κανείς δεν το ξέρει. Η ανθρωπότητα σπαταλά τον χρόνο της με ιστοριούλες για την αθανασία σε όλες της τις μορφές. Το βίαιο γεγονός, φυσικά, κρύβεται πάντοτε στη φαντασιακή θέσμιση όλων των κοινωνιών. Μπορούμε λοιπόν να θέσουμε το ερώτημα: από πού προέρχεται η ιδέα αυτή που συναντάμε στον Όμηρο; Προφανώς δεν προέρχεται από τους Αιγυπτίους, που είχαν έναν ολόκληρο κύκλο μετεμψυχώσεων και τα σχετικά, ούτε από τους Βαβυλωνίους, ούτε από τους Μυκηναίους. Απλούστατα, ανταποκρίνεται δίχως αμφιβολία στην πραγματικότητα. Είναι περίεργο κι όμως αληθινό: οι Έλληνες ανακάλυψαν το γεγονός ότι υπάρχει ένας τελειωτικός θάνατος, οριστικός θάνατος -τέλος θανάτοιο, επαναλαμβάνεται συνέχεια στην Ιλιάδα -, ότι δεν υπάρχει τίποτα άλλο να πούμε επάνω σ' αυτό, δεν είναι δυνατό να του δώσουμε άλλη σημασία, να τον μετουσιώσουμε, και να τον ωραιοποιήσουμε.

    Παρένθεση: θα βρούμε κι άλλους λαούς που φαίνεται να μην πιστεύουν στην αθανασία της ψυχής, όπως π.χ. οι Εβραίοι πριν από τον Ησαΐα. Παρεμβαίνουν όμως δυό στοιχεία, που κατά κάποιον τρόπο, μειώνουν την αυστηρότητα της πίστης αυτής. Πρώτον, ο ευλαβής άνθρωπος τον οποίο αγαπά ο Θεός θα έχει ευτυχισμένα γηρατειά, όπως ο Αβραάμ. Θα πεθάνει ευτυχής και πλήρης ημερών, λέει κατά λέξη η Παλαιά Διαθήκη. Πράγμα που για τους Έλληνες είναι αδιανόητο· δεν γνωρίζουμε κανέναν ήρωα που να πεθαίνει γέρος και ευτυχής. Ακόμα κι ο Ηρακλής έχει φρικτό θάνατο (ο χιτώνας του Νέσσου). Δεύτερον, όπως η κατάρα του Θεού που περνά από γενιά σε γενιά, έτσι και η ευλογία Του προς τους ευλαβείς μεταφέρεται και στους απογόνους τους. Πράγμα που επίσης δεν έχει νόημα για τους Έλληνες, αφού δεν υπάρχει καμία εγγύηση για τους απογόνους.

    Πρέπει όμως να πάμε και πιο μακριά και να διακρίνουμε μεταξύ του θανάτου που υφιστάμεθα και του θανάτου που επιλέγουμε. Αν περιοριζόμαστε στη διαπίστωση ότι οι Έλληνες -πράγμα ήδη εκπληκτικό- είναι οι πρώτοι που ανακάλυψαν ότι ο άνθρωπος είναι θνητός με την οριστική και τελική έννοια, θα ήταν βέβαια πολύ ενδιαφέρον, θα μέναμε όμως στην απλή γνώση μίας μόνο πλευράς του ανθρώπου ως θνητού ζωικού οργανισμού. Τα βόδια πεθαίνουν, τα άλογα πεθαίνουν, οι άνθρωποι κι αυτοί επίσης πεθαίνουν. Ή, το πολύ, θα φθάναμε μέχρι τις πιο προχωρημένες θέσεις της σύγχρονης φιλοσοφίας, του Heidegger π.χ., για τον οποίο ο άνθρωπος αποτελεί το μοναδικό ζώο που γνωρίζει ότι θα πεθάνει. Προφανώς το ουσιώδες στον ελληνικό κόσμο προχωρεί παραπέρα. Υπάρχει όχι μόνο η γνώση της θνητότητάς μας, αλλά η επιλογή του τρόπου θανάτου και η επιλογή τού ίδιου του θανάτου. Τα δύο ίσως σημαντικότερα πρόσωπα του ελληνικού φαντασιακού, το πρώτο στην αρχή του, ένας πλασματικός ήρωας, ο Αχιλλέας, και το άλλο στην κατάληξή του, ο Σωκράτης (*), προσωπικότητα σαφώς ιστορική και υπαρκτή, επιλέγουν και οι δύο το θάνατο. Ο Αχιλλέας γνωρίζει πως τίποτα δεν αξίζει όσο η ζωή, και παρ' όλα αυτά διαλέγει το θάνατο. Η τραγική σύλληψη εδώ δεν είναι επομένως η απλή ανακάλυψη του θανάτου ούτε απλώς ότι το Dasein είναι  Sein zum Tode, όπως θα έλεγε ο Heidegger, ότι η ενθαδική ύπαρξη είναι ύπαρξη προς τον θάνατο. Απλούστατα, μέσα στο ον που προορίζεται να πεθάνει δεν υπάρχει αντίφαση. Η τραγική σύλληψη έγκειται στη σύλληψη αυτής της έσχατης αντίφασης: τίποτα δεν αξίζει όσο η ζωή, αλλά αν τίποτα δεν αξίζει περισσότερο από τη ζωή, τότε η ζωή δεν αξίζει τίποτα. Όπως λέει ο Σωκράτης, ο ανεξέταστος βίος, η απερίσκεπτη ζωή -θεωρώντας τη σκέψη με την ισχυρή έννοια του όρου-, δεν είναι βιώσιμος, έτσι θα έλεγε κι ο Αχιλλέας ότι τον ατίμητον ή ακλεή βίον, μια ζωή δίχως δόξα και φήμη, δεν αξίζει να τον ζήσει κανείς. Έχουμε εδώ μια αντίφαση στο ίδιο το αντικείμενο, δηλαδή στην ύφανση της ύπαρξης ασχέτως της υποκειμενικότητας. Και η αντίφαση αυτή στην κατάσταση των ανθρώπινων όντων μεταφράζεται βέβαια, με σαφήνεια και ενάργεια, στο υποκειμενικό πεδίο, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω τη σύγχρονη ορολογία: ο άνθρωπος διχάζεται αναπόφευκτα από αντιφατικά κίνητρα, δηλαδή από τη μια μεριά την αποφυγή του θανάτου, τη συνείδηση ότι τίποτα δεν αξίζει όσο η ζωή, και από την άλλη την αποφυγή μιας ζωής στερούμενης οτιδήποτε θα την καθιστούσε άξια να βιωθεί. Άλλωστε ο διχασμός αυτός είναι συνεχώς παρών στα έπη. Αν τα ξαναδιαβάσετε προσεκτικά, θα δείτε ότι, αντίθετα με όσα θα μας άφηναν να υποθέσουμε οι ανοησίες ορισμένων σύγχρονων μελετητών, δύο φορές στις τρεις ο ήρωας που φεύγει για τη μάχη μονολογεί: μήπως πρέπει να το βάλω στα πόδια; Ο Αίας διερωτάται: μπορώ να μείνω εδώ; Όχι, είναι φρικτό, θα φύγω. Ο Οδυσσέας σκέφτεται με τον ίδιο τρόπο, όπως και ο Πάτροκλος και ο Έκτωρ· ο Έκτωρ, και όχι ο Αχιλλέας, είναι ο κατεξοχήν ήρωας της Ιλιάδας - θα επανέλθουμε σ' αυτό.Τα όντα αυτά, που όπως μας λένε μερικοί, δεν έχουν ακόμα καταφέρει να ιδιοποιηθούν τις ψυχικές τους δυνατότητες ή στα οποία ο ποιητής δεν διακρίνει ενσωμάτωση των ψυχικών τους δυνάμεων, τα όντα αυτά που δεν είναι πρόσωπα, γιατί το πρόσωπο αποτελεί, υποτίθεται, εφεύρεση του χριστιανισμού, που δεν είναι πραγματικά άτομα, που είναι μονάχα λειτουργίες, σκιές, συμβολικά κατηγορήματα -αυτά τα όντα στέκουν εκεί συνεχώς, κάθιδρα από φόβο μπροστά στον εχθρό που προελαύνει και διερωτώνται: μένω στη θέση μου, ή το βάζω στα πόδια; Δίνω τη  μάχη ή φεύγω και διατηρώ την ωραία μου ζωή; Και στο τέλος αυτού του εσωτερικού διαλόγου, που επαναλαμβάνεται στην Ιλιάδα τουλάχιστον δέκα φορές, ο ήρωας παίρνει συνήθως -όχι όμως πάντα- την απόφαση να μείνει, να πολεμήσει και, ενδεχομένως, να σκοτωθεί. Όχι πάντοτε, γιατί υπάρχουν και ήρωες που τρέπονται σε φυγή, όπως συμβαίνει στον Μενέλαο, αλλά και στον Έκτορα - όχι γιατί ο Έκτωρ είναι δειλός, το αντίθετο μάλιστα, είναι ο πιο γενναίος πολεμιστής. Δεν πρόκειται συνεπώς για διάλογο της ψυχής με τον εαυτό της, για να δανειστούμε την έκφραση του Σωκράτη και του Πλάτωνα, που βρίσκεται εκεί μόνο για διακοσμητικούς λόγους ή για φιγούρα. Το αποτέλεσμα του διαλόγου αυτού δεν είναι προκαθορισμένο, αφού υπάρχουν στιγμές που ο ήρωας εγκαταλείπει το πεδίο της μάχης. Και όταν μένει -πράγμα που συμβαίνει φυσικά τις περισσότερες φορές, αλλιώς δεν θα ήταν ήρωας και δεν θα επρόκειτο για επική ποίηση- μένει μετά από αυτή τη διαβούλευση.

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ


(*) Σημείωση Θ.Λ.: σε αυτό το σημείο θα τολμήσω να διαφωνήσω με τον Καστοριάδη. Ο Σωκράτης ουδέποτε αποτέλεσε σημαντικό πρόσωπο -αλλά και ούτε καν πρόσωπο- του ελληνικού φαντασιακού (αν και σαν παράδειγμα τηρεί όλες τις προϋποθέσεις περί "επιλογής του τρόπου θανάτου" που θέτει ο Καστοριάδης). Αντιθέτως αποτέλεσε σημαντικό πρόσωπο τού ρωμαϊκού, χριστιανοπλατωνικού και "ελληνοχριστιανικού" φαντασιακού (βλ. σχετικά ΣΩΚΡΑΤΗΣ: ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΣ ΑΝΑΖΗΤΗΤΗΣ Ή (ΨΕΥΤΟ)ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΠΑΧΥΔΕΡΜΟ; και ΥΠΗΡΧΕ ΔΙΩΞΗ ΙΔΕΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ;)




15 σχόλια:

  1. Mόνο μια μικρή διευθέτηση Θοδωρή για την εισαγωγή: Όχι οι (αρχαίοι) Έλληνες (γενικά και με πινελιά αοριστίας) , αλλά ορισμένοι (αρχαίοι) Έλληνες , σε ορισμένη εποχή. Το φαινόμενο αρχαία Ελλάδα δεν νομίζω ότι είναι συμπαγές (και αρα εξιδανικευμένο). Σέβας για την ανάρτηση

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Θα έλεγα όλοι (και όχι ορισμένοι) οι αρχαίοι έλληνες της αρχαϊκής και κλασικής εποχής. Ο λόγος που δεν το προσδιόρισα χρονικά είναι ότι αυτές τις δύο περιόδους εννοούν συνήθως όσοι αναφέρονται στην αρχαία Ελλάδα (η ελληνιστική θεωρείται ενδιάμεση περίοδος μεταξύ Ελλάδας και Ρώμης).

      Π.χ. την πατρίδα, τον Πολιτικό Άνθρωπο και την κοινωνική αυτονομία και αυτοθέσμιση δεν τις ανακάλυψαν κάποιοι μεμονωμένοι φιλόσοφοι, αλλά σύμπας ο λαός της νότιας Ελλάδας μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες του τής αρχαϊκής περιόδου, που οδήγησαν στη δημιουργία των πρώτων πόλεων στην Ιστορία (εννοώ πόλεις, ως πολιτικές κοινότητες και όχι ως απλές οικιστικές συγκροτήσεις).

      Αλλά και ο επιστημονικός ορθολογισμός, αν και τον εισηγήθηκαν "οριμένοι" μόνο αρχαίοι έλληνες (στην αυγή της κλασικής περιόδου) στην πραγματικότητα αποτελεί δημιούργημα και καύχημα όλης της κοινωνίας τους: οι πρώτοι ορθολογιστές και επιστήμονες δεν έπεσαν ξαφνικά από τον ουρανό, ούτε τους ήρθε ξαφνικά "θεία επιφοίτηση" που την παρουσίασαν στην "πρωτόγονη μάζα", αλλά είναι δημιουργήματα των ευνοϊκών πολιτισμικών προϋποθέσεων και συνθηκών που συνειδητότατα και συστηματικά είχαν δομηθεί στις κοινωνίες τους (αλλιώς ο Ηράκλειτος, ή ο Θαλής, ή ο Αναξαγόρας θα μπορούσαν να έχουν αναδειχθεί και στην Αίγυπτο, ή στο Ισραήλ, ή στην Περσία). Άρα όλοι οι αρχαίοι της κλασικής εποχής είχαν καθοριστική συμμετοχή στις τεράστιες αυτές ανακαλύψεις, τόσο οι μεμονωμένοι στοχαστές (που δεν θα υπήρχαν χωρίς τις κοινωνίες και τις ευνοϊκότατες κοινωνικές συνθήκες που τους ανέθρεψαν και τούς ανέδειξαν) όσο κι ο "απλός λαός".

      Η αρχαία Ελλάδα από τον 8ο έως τον 4ο "π.Χ." αιώνα, ήταν συνειδητά και (σχεδόν) καθολικά προσανατολισμένη στην πολιτική, κοινωνική, επιστημονική και καλλιτεχνική αναζήτηση και ανακάλυψη (και στην "μαζική παραγωγή" λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένων "αντιτύπων" του ανάλογου ανθρωπότυπου). Ο κλασικός πολιτισμός είναι συλλογικό και κοινωνικό δημιούργημα και όχι "πατέντα" ορισμένων μόνο ("φωτεινών" δήθεν) μυαλών. Δεν είναι θέμα εξιδανίκευσης.

      Διαγραφή
  2. με το "ορισμένοι" απλώς προσπαθώ να συλλάβω την αφετηρία στην αναζήτηση για την αρχαία Ελλάδα. Οι κοινωνικοί αγώνες είχαν και ορισμένους αποδέκτες (όσους δεν συμφωνούσαν, όσους ήθελαν να μείνουν στις παλαιές δομές, με τυρρανικού τύπου διακυβερνήσεις πόλεων, αναφορές σε μυθολογικές γενεαλογίες, άλλους με ολιγαρχικές τάσεις) παρ' όλα αυτά μια "κρίσιμη μάζα" καθόρισε εξελίξεις αφετηριακά και απολαμβάνανε για κάποια εποχή τον θεσμό της αυτονομίας, της αυθεντικής άμεσης δημοκρατίας, με τους κληρωτούς κλπ. Ομοίως και στις επιστημονικές ανακαλύψεις, ναι μεν βρέθηκε το κατάλληλο υπόστρωμα για ελευθερία δυνατοτήτων, "ορισμένοι" το πήγαν παραπέρα και καταληκτικά δεν είχαν και την άριστη αποδοχή (δεν θέλω να μπω σε ονόματα, Πρωταγόρα, Αναξαγόρα, Αρίσταρχο Σάμιο, Δημόκριτο, τελικά είπα ορισμένα :-) ) Δηλαδή ναι μεν έχει μείνει εντυπωμένο στις συνειδήσεις ότι από τον 8ο περίπου μέχρι τον 4ο αιώνα καταφέρθηκε συνολικά από έναν πολιτισμό η αρχή των εννοιών που έχεις αναφέρει, αλλά με την πιο προσεκτική ανάλυση βλέπουμε άτομα , προσωπικότητες, που με τις επιλογές τους -χωρίς να εννοώ "πατέντες" "φωτεινών" μυαλών- καθόρισαν την υστεροφημία του συνολικού πια κλασικού πολιτισμού. Έτσι εναντιώνομαι και στους ιδεοληπτικούς ελληναράδες που μιλάνε συλλήβδην για αρχαία Ελλάδα, ξεχνώντας (;) τις ζυμώσεις που έφεραν αυτές τις ανακαλύψεις. Οι αρχαίοι Έλληνες, κάτσε, ποιοι αρχαίοι Έλληνες; ήταν και ο Δημοσθένης και ο Υπερείδης, και ο Πλάτων και ο Διογένης. Αξιολογώντας τον βιο και τις ιδέες τους, δεν γίνεται να συμπλέεις με όλους έτσι για να πεις για το κλέος τις αρχαίας Ελλάδας. -Παρεπιπτόντως δεν αναφέρομαι καν σε δικές σου αναλύσεις που με έχουν βοηθήσει να πάω και εγώ ένα βήμα παραπέρα τον λογισμό μου.-

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. * ξέχασα να σου σημειώσω ότι για τις περιπτώσεις του Πρωταγόρα και του Αναξαγόρα έχεις γράψει το άρθρο για το αν υπήρχαν διώξεις ιδεών στην Αρχαία Αθήνα. Πολύ ωραίο άρθρο, δεν μπορώ να πω κάτι επ' αυτού, μάλλον έτσι θα έγινε. Αλλά υποψία αποδοχής θεωριών "ορισμένων" υπήρχε, γι' αυτό δεν θέλω το συνολικό "τσουβάλιασμα" αρχαίοι Έλληνες. Οι κυνικοί φερ' ειπείν είναι "πιο σωστοί" για εμένα, απ' ότι η Ακαδημία όσον αφορά τις τοποθετήσεις για τον άνθρωπο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Θα συμφωνήσω ότι η αρχαία Ελλάδα δεν ήταν μια παιδική χαρά όπου όλοι φιλοσοφούσαν και συζητούσαν και συμφωνούσαν και αθλούνταν κι έβλεπαν θέατρο κλπ. Αυτά είναι σίγουρα ισοπεδωτισμοί και εξιδανικεύσεις.

      Αλλά νομίζω ότι με κανέναν τρόπο δεν συνιστά τσουβάλιασμα να την αντιμετωπίζεις σαν κάτι σχετικά (τονίζω: σχετικά) ενιαίο. Το να βλέπεις τον ελληνικό πολιτισμό αποσπασματικά (σαν εντελώς ασύνδετα μεταξύ τους κομμάτια και πρόσωπα) είναι κατά τη γνώμη μου το ίδιο λανθασμένο με το να τον βλέπεις σαν κάτι απόλυτα ομοιογενές (όπως τον βλέπουν οι ελληναράδες, που επισημαίνεις κι εσύ).

      Οι πνευματικές κορυφές του ελληνικού πολιτισμού δεν "ξέφυγαν" από μια "άμορφη μάζα" που τους κρατούσε θαμμένους. Ήσαν επιδιωκόμενα έμψυχα αποτελέσματα και δημιουργήματα αυτού του πολιτισμού, ακόμα κι αν ήρθαν σε σύγκρουση είτε με αυτόν, είτε μεταξύ τους.

      Προσπαθώ να πω ότι η χώρα που γέννησε τη διαλεκτική (και άρα τις θέσεις και τις αντιθέσεις, για να το πω απλοϊκά) είναι αδύνατον να αντιμετωπιστεί σαν κάτι απόλυτα ενιαίο (όπως θά ήθελαν οι ελληναράδες) αλλά και σαν κάτι απόλυτα αντιφατικό και ασυνεχές, όπως θέλουν οι "αντι-ελληναράδες".

      Οι Κυνικοί; Οι πρώτοι μπήτνικς και πανκς.
      Οι Επικούρειοι; Οι πρώτοι χίππυς.
      Τελικά...μήπως οι αρχαίοι τα είπαν όλα;;;

      Διαγραφή
  4. '' Ήσαν επιδιωκόμενα έμψυχα αποτελέσματα και δημιουργήματα αυτού του πολιτισμού, ακόμα κι αν ήρθαν σε σύγκρουση είτε με αυτόν, είτε μεταξύ τους.

    Προσπαθώ να πω ότι η χώρα που γέννησε τη διαλεκτική (και άρα τις θέσεις και τις αντιθέσεις, για να το πω απλοϊκά) είναι αδύνατον να αντιμετωπιστεί σαν κάτι απόλυτα ενιαίο (όπως θά ήθελαν οι ελληναράδες) αλλά και σαν κάτι απόλυτα αντιφατικό και ασυνεχές, όπως θέλουν οι "αντι-ελληναράδες". ''

    Ακριβώς... Αυτές τις λέξεις έψαχνα. Να είσαι καλά. Κυνικοί και επικούρειοι, πραγματικά αγαπημένοι, βρήκαμε φλέβα θαυμασμού.. θα πάω και πιο πίσω σε Δημόκριτο, σοφιστές όπως Πρόδικο ,Πρωταγόρα.. (μακάρι να είχαμε κείμενα, Diels και Κranz μόνο για μια σφαιρική ματιά..)

    Ε ναι.. Τα είπαν όλα...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Ενδιαφέρον κείμενο αλλά θα διαφωνήσω σε 2-3 σημαντικά σημεία (είτε του κειμένου, είτε των παρατηρήσεων).
    Πχ, ο άνθρωπος δεν είναι το μόνο ζώο που γνωρίζει ότι θα πεθάνει, απλά μάλλον είναι το μοναδικό που είναι τόσο συναισθηματικά εύθραυστο απέναντι στον θάνατο. Χαρακτηρίστικότερη απόδειξη αυτού του τελευταίο ο Επιτάφιος του Περικλέους που αποτελεί και ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της αρχαιοελληνικής σκέψης.
    Ως προς τον Σωκράτη, βεβαίως και ήταν πραγματικό πρόσωπο και κανονικότατο κιόλας. Ιδίως δε ως προς τα πρώιμα πλατωνικά έργα έχει γίνει ολόκληρη μελέτη και όλες καταλήγουν στο ότι σίγουρα αντικατοπτρίζουν τον πραγματικό Σωκράτη.Στο μετά έγκειται το πρόβλημα αφού όλοι γνωρίζουν πως ο Πλάτων έβαζε τον Σωκράτη να λέει πράγματα, αλλά μην ξεχνάς ότι κανείς δεν ξέρει να απαντήσει κατά πόσον αυτά όντως ειπώθηκαν αρχικώς και επηρεάσαν τον Πλάτωνα. Δεν είναι τυχαίο ότι ολόκληρη η φιλοσοφία τέμνεται από τον Σωκράτη σε προ και μετά.

    Πάντως με τον θάνατο υπήρχε ολόκληρο θέμα στην αρχαιότητα. Η δε περί αθανασίας άποψη αφενός δεν αφορούσε τους πάντες παρά μόνο συγκεκριμένα ρεύματα, αφετέρου στην πιο λαϊκή (ας το θέσω έτσι) έκφανσή της είχε να κάνει με την εκτίμηση που έτρεφαν οι αρχαίοι Έλληνες για τη ζωή. Μην ξεχνάμε άλλωστε και την άποψη του Επίκουρου ότι ο θάνατος δεν έχει καμία σημασία για εμάς διότι όταν είμαστε εδώ δεν είναι παρών και όταν έρθει πλέον δεν είμαστε εμείς εδώ. Όμως εδώ βλέπουμε ότι ο Επιτάφιος ξεκινούσε με το ακριβώς αντίθετο, άρα έχουμε το μείζον κριτήριο του αισθητηρίου (που και για τους δύο είναι το συναίσθημα, όμως για τον Περικλή είναι το συναίσθημα εκείνου που μένει πίσω και για τον Επίκουρο εκείνου που φεύγει).

    Τέλος και ενθυμούμενοι τις πάμπολλες ιστορίες της αρχαιότητας περί επανόδου από τον Άδη (βλ. Ορφέα και Ευριδίκη κλπ), να μην ξεχνάμε ότι η Νέκυια είναι ολόκληρο βιβλίο από μόνη της, αν κάτσει κάποιος να την αναλύσει στα σοβαρά.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Δεν αμφισβήτησα τον Σωκράτη ως ιστορικό πρόσωπο, αλλά ως πρόσωπο (και μάλιστα σημαίνον) του αρχαιοελληνικού Φαντασιακού. Ο Σωκράτης υπήρξε ένας περιθωριακός φιλόσοφος (όπως και ο Πλάτων) εντελώς έξω από τον κορμό της ελληνικής φιλοσοφίας. Ο σωκρατοπλατωνικός μύθος άρχισε να στήνεται μολις στη ρωμαϊκή εποχή (δες τους συνδέσμους που έχω βάλει). Όσο για την τομή της ιστορίας της φιλοσοφίας σε χύδην "προσωκρατική" και σε "μετασωκρατική", είναι ένας αυθαίρετος χριστιανικός διαχωρισμός της νεώτερης εποχής. Κανείς κλασικιστής δεν τον δέχεται (εκτός από κάτι παλιούς ελληνοχριστιανούς νεοέλληνες φιλολόγους, που τώρα ίσως δεν ζουν κιόλας).

      Σχετικά με την αθανασία της ψυχής, καμμία φιλοσοφική σχολή, ή ρεύμα δεν τη δεχόταν, εκτός ίσως από κάποιους μεμονωμένους φιλοσόφους (ή "φιλοσόφους") τύπου Πλάτωνος (και εκτός από τα μυστήρια και τον ορφισμό, που, όπως και οι πλατωνικές μυθοπλασίες, δεν έχουν και πολλή σχέση με πραγματικά δομημένη φιλοσοφική σκέψη και συλλογιστική -άλλωστε στα μυστήρια είχε μυηθεί μόνο μια μειοψηφία, που δεν είναι απαραίτητο να αποδεχόταν και τα περί μεταθανάτιας επιβίωσης, χώρια που από τον 5ο π.Χ. αιώνα, τα μυστήρια όχι μόνο φθίνουν αλλά και διακωμωδούνται ευρέως, τουλάχιστον στους κύκλους των μορφωμένων).

      Από την άλλη, τα ομηρικά έπη ήσαν κάτι με το οποίο είχαν διαπαιδαγωγηθεί επί αιώνες όλοι ανεξαιρέτως οι έλληνες και είναι πιο λογικό να δεχτούμε ότι αυτές (δηλ. οι ομηρικές) ήσαν και οι κρατούσες ελληνικές απόψεις περί θανάτου, τουλάχιστον στον " απλό λαό". Και δεν είναι τυχαίο ότι κάποιος σαν τον Πλάτωνα ήθελε την απαγόρευση της διδασκαλίας του Ομήρου ("Πολιτεία" 383b)...
      Ακόμα και η παλιά μυθολογική αντίληψη ότι κάποιοι μεμονωμένοι θνητοί ήρωες αποκτούν την αθανασία, είχε εξαφανιστεί στον αρχαϊκό και κλασικό κόσμο.

      Τώρα για τον ίδιο τον θάνατο, ποιό άλλο ζώο εκτός από τον άνθρωπο γνωρίζει ότι θα πεθάνει ;

      Διαγραφή
  6. Θοδωρή, διαβάζω ότι τον όρο Προσωκρατικός χρησιμοποίησε ο Herman Diels (προφανώς) , ένας Άγγλος ιστορικός και πολιτικός, ο George Grote, ο Βλαστός και άλλοι. Σχετικά δόκιμος όρος φαίνεται να είναι. Καλά, έχω την αίσθηση ότι και ο Stone υπερβάλλει, ο Σωκράτης ήταν ευφυής, και.. σπουδαίος. Η Πλατωνική καρικατούρα του ήταν αυτή που έμεινε, μάλλον put the blame on Plato....

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Ο όρος "προσωκρατικός" έχει φυσικά χρησιμοποιηθεί στο -όχι και τόσο πρόσφατο- παρελθόν (όλα τα ονόματα που αναφέρεις από εκεί προέρχονται), αλλά πλέον η χρήση του από τους κλασικιστές έχει μάλλον ατροφήσει, γιατί θα ήταν αρκετή να τους κολλήσει τη ρετσινιά του γραφικού.

      Ο Σωκράτης ήταν σίγουρα ευφυής (όπως και οι τυραννόφιλοι μαθητές του σαν τον Πλάτωνα, ή τον πολιτικό χαμαιλέοντα Αλκιβιάδη). Σπουδαίος ανακηρύχθηκε όχι από τους έλληνες της κλασικής περιόδου (για τους οποίους ήταν ένας ασήμαντος περιθωριακός), αλλά -όπως κι ο Πλάτων- από τους νεοπλατωνικούς της ρωμαιοκρατίας και από τους χριστιανούς. Αυτό πρέπει να μας προβληματίζει (νομίζω).

      Όσο για τον "πραγματικό" Σωκράτη, υπάρχει ως σχετικά έγκυρη πηγή και ο επίσης μαθητής του Ξενοφών. Ο οποίος, ως άνθρωπος της δράσης δεν είναι τόσο μυθοποιητικός σαν τον Πλάτωνα.

      Διαγραφή
  7. Βεβαίως και πρέπει να μας προβληματίζει! Νεοπλατωνικοί και ρωμαιοκρατία.. αλλά να, λίγο το ότι από αυτούς που τον άκουσαν, συνομίλησαν, ξεπήδησε ο Ευκλείδης (εριστικοί) , Αντισθένης (κυνικοί) , Αρίστιππος (Ηδονιστική σχολή) δείχνει (σε εμένα τουλάχιστον) ότι είχε εν δυνάμει πολυποίκιλο χαρακτήρα ας το πω έτσι. Το ελάττωμα; τυρρανοφιλία, ο συλλογισμός για τους 'επαϊοντες'. Το προτέρημα; ότι τον ενδιέφεραν οι ορισμοί (παράλληλη εργασία με Σοφιστές) , ότι ανέπτυξε μια μορφή διαλεκτικής και χιούμορ άξια (κατ' εμε πάλι)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Ε, καλά, η διαλεκτική δεν είναι ανακάλυψη του Σωκράτη και οι διάτρητοι συλλογιστικά πλατωνικοί διάλογοι δεν βλέπω τί σχέση έχουν με διαλεκτική. Ούτε οι ορισμοί τον ενδιέφεραν: απόδειξη ότι ο καταστροφικός τρόπος που "συζητούσε" ( η μορφή διαλεκτικής που λες ότι ανέπτυξε) δεν απέφερε ποτέ ούτε έναν ορισμό (ίσως είναι και ο μόνος φιλόσοφος στην Ιστορία που δεν του οφείλουμε ούτε έναν ορισμό). Ούτε και το χιούμορ είναι ανακάλυψη του Σωκράτη (όλοι οι αγοραίοι φιλόσοφοι είχαν τέτοιο - ήταν "must" γι' αυτούς).

      Ο Αντισθένης και οι άλλοι που αναφέρεις δεν άκουσαν μόνο τον Σωκράτη, γιατί φυσικά δεν ήταν ούτε ο μοναδικός, ούτε ο σπουδαιότερος που μπορούσες να ακούσεις εκείνη την εποχή. Μάλιστα η αποστασιοποίησή τους από αυτόν υπήρξε τόση που δεν βλέπω πώς θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι η σκέψη τους δεν θα υπήρχε αν δεν υπήρχε ο Σωκράτης.

      Νομίζω ότι ο τρόπος που βλέπεις τον Σωκράτη είναι αυτός της ρωμαϊκής εποχής και μετά. Η Αθήνα τον καταδίκασε (κατά τη γνώμη μου δίκαια) ως εκτροφέα τυράννων και προδοτών. Και για όσο οι έλληνες ήσαν πολιτικά ελεύθεροι, είχε πέσει στη λήθη και την ασημαντότητα που του άξιζε. Δεν ήταν δηλ. ούτε καν δευτερεύουσας σημασίας πρόσωπο του ελληνικού Φαντασιακού.

      Διαγραφή
  8. Ναι, μπορεί να τον βλέπω όπως μετέφεραν την μνήμη και την αξία του οι οπαδοί του, χωρίς όμως να υπολογίζω τον Πλάτωνα (όπου δεν τον έχω σε υπόληψη) .Το ότι δεν έγραψε, αυτό είχε ως συνέπεια την εύκολη λύση να τον ερμηνεύσουν όλοι οι άλλοι κατά το δοκούν. Η λιτή ζωή, η ασκητική του, η ηθική, δεν ήταν σίγουρα δικές του εφευρέσεις, ούτε οι επαγωγικοί συλλογισμοί...ήταν ιδιόμορφος όμως και ίσως μαζί με κάποια ασάφεια δόθηκε όλη αυτή η φήμη, γι' αυτό και σωκρατικό πρόβλημα. Το γιατί διαιωνίζονται οι δίκες μέχρι σήμερα, δεν γνωρίζω ακριβώς, μπορώ να φανταστώ. Στο αν έχει φιλοσοφική σπουδαιότητα ο Σωκράτης, εκεί είναι που δεν δύναμαι να δώσω αρνητική απάντηση.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Αγαπητέ Υπνοβάτη, είχα αμελήσει μια απάντηση σε αυτό το κείμενο όπου με το'να και το άλλο την ξέχασα εντελώς. Τέλος πάντων, κάλλιο αργά παρά ποτέ.

    Θα ξεκινήσω από το τελευταίο: με ρωτάς ποιο άλλο ζώο γνωρίζει ότι θα πεθάνει. Η απάντηση είναι ασαφής διότι απλούστατα μέχρι σήμερα με κανένα ζώο δεν έχουμε καταφέρει να συνεννοηθούμε, όμως από τις συμπεριφορές μπορούμε να δίνουμε κάποιες ερμηνείες. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά, αρκετά εκ των οποίων βρίσκονται στο βασίλειο του Ποσειδώνος, όπως συγκεκριμένα θηλαστικά που κάνουν το τελευταίο τους ταξίδι για να πεθάνουν σε συγκεκριμένο τόπο (όπως αντίστοιχα το κάνουν και για να ζευγαρώσουν ή να γεννήσουν κλπ). Υποθέτω ότι θα έχεις δει έστω κάποιο από τα αναρίθμητα ντοκυμανταίρ των σχετικών καναλιών. Επίσης, είμαι βέβαιος ότι θα ξέρεις και πολλές περιπτώσεις με σκύλους, χαρακτηριστικότερη των οποίων αποτελεί και η σχετική αναφορά με τον Άργο, μόλις αντίκρυσε τον Οδυσσέα, που αποτελεί και ίσως το συγκινητικότερο σημείο σε ολόκληρη την Οδύσσεια. Για την ιστορία να σου αναφέρω ότι ακριβώς ίδιο περιστατικό έχω κι εγώ με δικό μου σκυλί και όποτε το θυμάμαι ανατριχιάζω. Γενικά νομίζω ότι δεν έχει νόημα να αμφισβητούμε πράγματα που αποτελούν απλώς κομμάτι της φύσης και τίποτε περισσότερο. Η διαφορά των ζώων με τον άνθρωπο είναι η ερμηνεία προς τον θάνατο, που και μόνο τον Επιτάφιο να διαβάσει κανείς καταλαβαίνει τα πάντα. Ελπίζω σε αυτό το θέμα να σε κάλυψα.

    Πάμε τώρα στα υπόλοιπα. Με εντυπωσιάζει η σθεναρή σου άρνηση προς τον Πλάτωνα και την διδασκαλία του. Ιδιαίτερα με προβλημάτισε ο αφορισμό σου περί μυθοπλασιών, όπου αν μη τι άλλο μου δείχνεις ότι δεν πρέπει να έχεις ασχοληθεί ιδιαίτερα με τον Πλάτωνα. Όσον αφορά τον Σωκράτη (αλλά και τον Πλάτωνα), αδυνατώ να καταλάβω πως ακριβώς τους ορίζεις ως περιθωριακούς. Στην Απολογία του Σωκράτους που υπάρχει ολόκληρο το κατηγορητήριο αν υπήρχε κάτι τέτοιο αν μη τι άλλο θα ερχόταν πρώτο, πρώτο οπότε υποθέτω ότι οι "τότε" κάτι περισσότερο γνώριζαν και το άφησαν απ'έξω. Επίσης, προς τον Πλάτωνα αλλά και τους περισσοτεους Φιλοσόφους γενικότερα υπάρχουν πλείστες κατηγορίες, με κυριότερες αυτές του πολιτειακού ζητήματος, μιας και οι περισσότεροι δεν ήταν δημοκρατικοί (όπως δεν ήταν ούτε ο Πλάτων φυσικά). Περί περιθωριοποιήσεως όμως, ουδείς λόγος. Επίσης δεν θα έλεγα ότι η Ακαδημία ήταν αποτυχημένη. Το πως και γιατί χειρίστηκαν φυσικά κι ουχί οι Ρωμαίοι αλλά οι χριστιανοί τον Πλάτωνα, είναι κάτι που πρφανώς και δεν βαρύνει τον Πλάτωνα και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί μομφή ή κατηγορία εις βάρος του. Οπότε ας αφήσουμε τις προσωπικές αντιλήψεις του καθενός και αρκεστούμε στο ότι ο Σωκράτης είναι ο άνθρωπος που χάραξε την ιστορία του ανθρώπου πάνω στον κόσμο, γι'αυτό και είναι ο πλέον μελετημένος και πολυσπουδαγμένος αρχής γενομένης από τον θάνατό του κι έπειτα, που αν μη τι άλλο δείχνει ότι για έναν περιθωριακό δεν θα το έκαναν. Ταύτα και μένω.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Τα ζώα είναι προγραμματισμένα από τη Φύση να προαισθάνονται τον θάνατό τους λίγες μέρες πριν συμβεί. Αυτό όμως είναι κάτι τελείως διαφορετικό από τη γνώση του θανάτου, που ο άνθρωπος την αποκτά σχεδόν ταυτόχρονα με τη γέννησή του και καθορίζει όλη την υπόλοιπη ζωή του.

      Αν δεις τις θεωρίες και τις επιστημονικές (τονίζω το "επιστημονικές") υποθέσεις εργασίας όλων των άλλων φιλοσόφων περί της προέλευσης, εξέλιξης κλπ. τού Κόσμου (προγενεστέρων, συγχρόνων και μεταγενεστέρων του Πλάτωνα), τότε η πλατωνική θεωρία των "Ιδεών" με τί άλλο θα μοιάζει εκτός από μια αυθαίρετη μεταφυσική μυθοπλασία;

      Επιπλέον οι Πλάτων και Σωκράτης είναι οι μόνοι φιλόσοφοι που δεδηλωμένα υποστήριζαν είτε την τυρρανία (ο πρώτος), είτε την απαρχαιωμενη μυκηναϊκού τύπου μοναρχία (ο δεύτερος). Οι άλλοι φιλόσοφοι ήσαν, ή δημοκρατικοί (π.χ. οι Σοφιστές, το κύριο φιλοσοφκό ρεύμα της κλασικής εποχής), ή οπαδοί μιας κοινωνικώς συναινετικής ολιγαρχίας (π.χ. ο Αριστοτέλης, ο οποίος όμως έγραψε το πιο εγκωμιαστικό για τη δημοκρατία κείμενο, την "Αθηναίων Πολιτεία"), είτε δεν ασχολούντο με την πολιτική (ανεχόμενοι απλώς τη δημοκρατία, αλλά χωρίς να δείχνουν την παραμικρή ανοχή στην τυρρανία, ή τη μοναρχία), όπως οι Στωικοί, οι Κυνικοί και οι Επικούρειοι.

      Μετά από όλα τα παραπάνω έχουμε ένα φιλοσοφικό δίδυμο που ξεχωρίζει σαν τη μύγα στο -ελληνικό φιλοσοφικό- γάλα, για τις φιλοτυρρανικές του πεποιθήσεις και τις μεταφυσικές του μυθοπλασίες. Γι' αυτό σε όλη την αρχαιότητα θεωρούντο περιθωριακοί και "εκτός κλίματος" και επιβίωναν μόνο σε κάτι περιθωριακούς κύκλους αντικοινωνικών νεοπυθαγορείων και νεοπλατωνικών μυστικιστών (όταν τα κυρίαρχα διεθνώς ρεύματα ήσαν ο επικουρισμός και στωικισμός). Μόνο στην ύστερη αρχαιότητα (δηλ. με τον χριστιανικό μεσαίωνα επί θύραις) ανασύρθηκαν από τη "φιλοσοφική" ναφθαλίνη. Και μόνο μετά την καταστροφή της (μή πλατωνικής) αρχαιοελληνικής γραμματείας από τους χριστιανούς έφτασε ο Πλάτων να είναι ο "πιο διαβασμένος" συγγραφέας της αρχαιότητας και που ο Σωκράτης "χάραξε την ιστορία του ανθρώπου πάνω στον κόσμο" (εντάξει διασώθηκε κι ο μεταφυσικά "ακίνδυνος" και "χλιαρός" Αριστοτέλης). Αν δεν είχε υπάρξει ο χριστιανικός μεσαίωνας είναι πολύ αμφίβολο τί θα γνωρίζαμε τελικά για τον Πλάτωνα (=Σωκράτη).

      Όσο για το πώς γίνονται αντικείμενο χειρισμού (από άλλους) τα γραπτά κάποιου, θεωρώ ότι η ευθύνη βαρύνει εξ' ολοκλήρου τον ίδιο. Ο συγγραφέας, ο καλλιτέχνης κλπ. διαλέγουν το κοινό τους, εξίσου όπως τους διαλέγει και αυτό. Ειδικά για τον Σωκράτη (=Πλάτωνα) η αθηναϊκή δημοκρατία δεν χρειάστηκε να περιμένει τους χριστιανούς που τον αγιοποίησαν, για να καταλάβει με ποιόν είχε να κάνει και γι' αυτό τον καταδίκασε ως τυρρανόφιλο. Θέλω να πω ότι ήταν γνωστό εξαρχής πού θα κατέληγαν οι σωκρατοπλατωνικοί συλλογισμοί όταν επεκτείνονταν στα της κοινωνίας. Το ίδιο ισχύει και για τις μαρξιστικές απόψεις: o κόσμος είχε προειδοποιηθεί από τους αναρχικούς για το πού θα κατέληγε η εφαρμογή τους, επομένως δεν μπορούμε να αθωώνουμε τον Μαρξ, ότι δήθεν "δεν τον εφάρμοσαν σωστά".

      Σχετικά με τους πραγματικούς λόγους της καταδίκης του Σωκράτη δες κι αυτό: http://hypnovatis.blogspot.gr/2013/07/blog-post_30.html

      ΥΓ. Το μόνο ζώο που δεν γνωρίζει ότι θα πεθάνει είναι ο Παναθηναϊκός
      (σου άρεσε, το ξέρω :))

      Διαγραφή